Қазақ тілі ана тілдей болу үшін, оны шет тілі ретінде оқу керек – сарапшы

Филолог Ғалия Байтілеуова қазақ тілін қоғамымыздың өміріне енгізудің жаңа жолдарын ұсынып отыр. 11-сынып оқушыларына арналған өзінің қазақ тілі пәнінің оқулығын шығарған сарапшы бүгінгі таңда Алматының жекелеген жоғары оқу орындарында пайдаланылып отырған тәжірибені талдап, келесі тұжырымға келген: егер қазақ тілін оқытудың жолдарын өзгертсе, оны игерудің тиімділігі елеулі артатын болады!

Тілдің негізгі қызметі – тілдесу, араласу

— Менің тәжірибем мен күнделікті өмір көрсетіп отырғандай, қазір бүкіл елімізде грамматикалық-тәржімә әдісі пайдаланылуда, – дейді әңгімесін бастаған Ғалия Байтілеуова. – Ол ескі әдіс. Тілді осындай әдіспен оқытсақ, біз оқи алатын, грамматиканы білетін, аударма жасауға қабілетті адамды дайындаймыз, бірақ ол сөйлей алмайды. Ал мен тілдің негізгі қызметі – тілдесу, адкамдармен араласу, деп санаймын. Тіпті, қазақ тілі мамандарын дайындайтын жоғары оқу орындары назарды негізінен аудармаға, тіл құрылымын зерделеуге, грамматикаға және тағы басқаларына аударады. Сонда сөйлесуді қалай үйретеміз? Осыған назар аударылмайды. Мәселен, біз сөздерді үйретеміз, бірақ оқушыларды қазақша сөйлете алмай-ақ қойдық, нәтиже мәз емес. Бүгінде қазақ тілін оқытудың әдістемесі енді қалыптасып келеді, менің ойымша, көптеген әдістемешілер тілдесу мен тілдің айырмашылығын енді түсінгендей. Бүгінгі таңдағы әлеуметтік тапсырыс та бөлек – қазір тілдесе білетін оқушы, маман және тағы басқалары қажет. Бұрын дыбыстандыру есепке алынбайтын. Дыбыстандырудың әдістемесін ешкім игерген жоқ. Жұмыстың осы түрі бүгінде орыс тілді тыңдаушылар арасында «ақсап тұр». Дыбыс материалдары аз немесе мүлдем жоқ. Орыс тілді тыңдаушылар арасында қазақ тілін ана тілі ретінде емес, екінші тілді игеру әдістемесі бойынша оқытқан жөн. Осылайша нысандарды, әдістерді, құралдарды таңдауға әсер ететін оқыту жүйесінің негізгі компоненті – ауызша сөйлесу тілі немесе оқу, жазу және басқалары болып табылады. Ал бұған дейін қазақ тілін негізгі тіл ретінде оқытқан: мәтіндерді беріп, оны бірден оқуды және жазуды талап еткен.

— Тілдесуге қалай үйретуге болады?

— Ол үшін көп тыңдап, көп сөйлеу қажет. Балаларға араласып, тілдесу үшін қолайлы жағдай тудыруған жөн. Мұның барлығын өзгеше, ойын түрінде ұйымдастыруған дұрыс. Адамдарға сөйлесуде қарапайыман күрделіге көшуді үйрету керек. Алдымен тұрмыстық деңгейдегі тілді игерген жөн – дүкенде сөйлесуді, жол табуды, тұрғын үй жалдауды және т.б. Содан кейін барып, грамматика мен дұрыс сөйлеуді қолға алуға болады. Алдымен үйренушілерге қажетті сөз қорын игеруге мүмкіндік беріңіз…

Әзірше, оқытудың бұл әдістері кеңінен тараған жоқ – олар жекелеген жерлерде қолданылуда. ҚМЭБИ-де бұл әдістемемен жақсы жұмыс істеуде, – дейді әңгімесін жалғастырған Ғалия Байтілеуова. – Жұмыстың негізі бұрынғы қалпында қалды, өйткені мәтінмен жұмыс істеу қажет. Олар мәтін алды жұмыс, мәтінмен жұмыс және мәтінен кейінгі жұмыс әдістемесін пайдаланады. ХБА-да біз осы әдістемені ішінара пайдаланып жатырмыз.

— Сіз жоғары оқу орындары туралы әңгімелеп отырсыз. Ал мектеп оқушылары мен егде адамдарға не істеу керек?

— Қазір бізде қазақ тілін қалай оқитынымызды таңдауға мүмкіндік бар. Менің ойымша, бүгінгі таңда қазақ тілін игерудің үш қызықты әрі қолданыстағы әдістемесі пайда болды. Рас, олар, әзірше, жалпы білім беретін мектептерге жете қойған жоқ. Өзіңіз түсініп отырған шығарсыз, ол үшін уақыт керек. Тілді курстарда, үйде, интернеттегі онлайн тәртібінде өз бетімен игеруге болады. Мен оның барлығы керемет нәтиже береді деп айта алмаймын. Мәселен, мектеп жасына дейінгі балалар мен бастауыш сынып оқушылары үшін “Танымгер” кешенін тыңдау тамаша нәтиже береді. Атап айтарлығы, бұл оқу құралын шет тілін оқыту әдістемесін пайдалана отырып, француз тілі пәнінің оқытушысы дайындаған. ҚазМУ-де “Сорос” жүйесі бойынша толық кешен дайындалған, ол негізгі оқулықтан, қосымша оқулықтантұрады, қосымша дискі беріледі. Оларды да пайдалануға болады.

— Жақсы оқулықты нашарынан қалай ажыратуға болады?

— Бір мәтін, оған бір сұрақ пен сөздік берілген оқулықты алмаған абзал. Ал түрлі тапсырмалар: жазуды аяқтау, сұраққа жауап беру көрсетілген, дискісі бар оқулықты ойланбай алыңыз, оларды пайдалануға болады. Осындай оқулықтардың пайда бола бастағаны қуантады.

— Жаңа әдістемелерді көпшілікке таратудың болашағы қандай?

— Жаңаны да игеру керек. Біз сонша жыл адамдарды дұрыс оқытпапыз. … Тілді қажетті деңгейде үйрететін оқытушылар тек қазір пайда болды. Жалпы, менің ойымша, оқытушылар құрамы дұрыс іріктелмейді. Барлығы жоғары оқу орындарында болашақ оқытушыларды қалай дайындайтығында. Мәселен, Германияны алайық. Онда педагогика факультетінде оқуға ниет білдірген абитуриенттерден, ең алдымен жұмыс өтілін және жұмыс орнын сұрайды. Егер үміткер балалар бақшасында, лагерде немесе балаларға қатысты басқа қызметпен айналысса, оны оқуға қабылдайды. Атап айтарлығы, олар түстен кейін міндетті түрде жұмыс істеуі керек. Қосарлана білім алудың мәні осыда. Бізде ол тек сөз жүзінде орындалады, ары кетсе, студенттерді соңғы курста мектепке 10 күнге тәжірибе алуға жіберсе де жақсы. Міне, сол он күн олар үшін азапқа айналады. Жұмыс көңілінен шықпаған соң қиналады. Мұндай жағдайда қандай шығармашылық болсын, олар балаларды түсінбейді, керек десеңіз, тіпті, олардан қорқады.

— Егер мұғалім болу ұнамаса, олар неге педагогика мамандығын таңдайды?

— Өйткені қаржы жағынан педагогикалық жоғары оқу орындарында оқу арзан түседі. Оның үстіне, ауылда қайда жұмыс орны болсын, тек мектеп пен медициналық бекеттерде болмаса. Ата-ана психологиясы да әсер етеді. Олар балаларын «мұндай мамандықпен сен кез келген жерден жұмыс табасың», деп иландырады. Ал балаға бұл мамандық ұнайма, жоқ па, оларды толғандырмайды. Ең бастысы, тамағын тауып жейтін мамандығы болса болды…

Қазақ тілін игеру әдістемесіне оралған Ғалия Байтілеуова тіл үйренуді бастағандарға бір қарапайым кеңес береді:

— Дүкенге, көшеге арналған бірнеше тұрмыстық сөздер мен сөз тіркестерін жаттап алыңғыздар. Сеніңіз, дүкендегі сатушы сізге риза болып, жағымды дем береді! Одан кейін өзіңізде тілді үйренуге деген қызығушылық пайда болады. Тілді өзіңіздің күнделікті қажеттілігіңізге икемдеңіз.