Ташкенттік тарихшы «Алашордашылардың» бірі туралы тың дерек тапты

Қазақстан тарихында аты аңызға айналған азамат қазақстандық ғалымдар ойлағандай, Ташкентте атылмапты. Мұхамеджан Тынышпаев өмірінің соңғы күндеріндегі оқиғаларды қалпына келтірген өзбекстандық ғалым шағын жаңалық ашыпты.

Мұхамеджан Тынышпаев — орасан зор темір жолы — ТүркСібті салуға қатысқан қазақтың алғашқы инженер-теміржолшысы. Тынышпаев Қазақстандағы техникалық прогресс әлеуметтік прогрестің де бастауы болады деп армандаған болатын. Алайда ол өз армандарын аяғына дейін жүзеге асыра алмады – XX ғасырдағы 30-жылдардың соңына қарай ол өз өмірінің соңғы жылдарын өткізген Ташкентке жіберілген еді. Қазақстандағылардың көпшілігі оны Ташкентте атып тастаған болар деп шешкен еді. Алайда жақында Ташкентте ашылған мұрағат мәліметтері ондай тұжырымның дұрыс емес екенін көрсетті.

Мұхамеджан Тынышпаев атылған жоқ

Мұхамеджан Тынышпаев өзінің саяси қызметінің арқасында саяси қуғын-сүргіннің құрбанына айналды — ол Әлихан Бөкейханов басқарған Алашорда үкіметінің мүшесі болған-ды. Кейіннен Тынышпаев Кеңес үкіметін мойындаған. Бірақ Кеңестер оны қабылдағанымен, сенімсіз адамдар қатарында ұстады, Билік Тынышпаевтың есіне Алашорда үкіметінің құрамындағы жұмысты ғана емес, сонымен қатар оның „Қазақ-қырғыз тарихына қатысты материалдар„ деп аталатын тарихи еңбегін де салды. Мүмкін, Тынышпаевты тез жазадан оның мамандығы аман алып қалған болар — жас мемлекет жаңадан бой көтеріп жатқан-ды. Оған инженерлер қажет болатын.

Тынышпаевтың таланты 1927 жылы Кеңес үкіметінің кәдесіне жарады. Ол кезде алып құрылыс – Түрксібтің — Түркістан-Сібір магистралі — темір жолын салу басталған еді. Аталмыш магистраль Сібірді және Орталық Азияны, Түркістанды қосу керек болатын. Бұл маңызды жоба болатын: жол Түркістаннан мақта мен бидайды тасымалдауға мүмкіндік беріп қана қоймай, сонымен қатар, Орта Азиядағы Кеңес үкіметінің ықпалын күшейтуші еді. Мұхамеджан Тынышпаев бұл жобаға тәжірибелі инженер және жергілікті жердің ой-шұңқырын, ерекшеліктерін жақсы білетін адам ретінде тартылды. Кейін белгілі болғандай, бұл шешім дұрыс болыпты. Жолды салу жобасын дайындау кезінде Тынышпаев трассаның Шоқпар нұсқасын ұсынып, әріптестері мен басшылықты соны мақұлдауға көндірген. Нәтижесінде, бұл Түрксіб құрылысын бір жылға қысқартып, миллиондаған кеңес рублін үнемдеген.

ТүркСіб құрылысы

Соған қарамастан, 30-жылдардың соңына қарай НКВД органдары Мұхамеджан Тынышпаевты тұтқындап, Ташкент қаласына жөнелткен және ол жерден кетуге тыйым салған. Қазақстандық ғалымдар Тынышпаев 1937 жылы Ташкент түрмесінде атылды деп есептейді. Алайда Ташкент мемлекеттік университетінің тарих профессоры Шырынбек Оразбаев Мұхамеджан Тынышпаевтың атылмағанын, ауыр сырқат салдарынан қайтыс болғанын дәлелді. Оразбаев — Ташкенттегі ҰҚК мұрағатында болып, Мұхамеджан Тынышпаевтың ісіндегі материалдармен танысуға қол жеткізген бірден бір тарихшы.

«Тынышпаев, Нәзір Төреқұлов, Тұрар Рысқұлов, Сұлтанбек Қойжанов — 20-ғасырдың басындағы Қазақстанның ірі қоғамдық саяси қайраткерлері. Олардың барлығы халық жауы ретінде қаза тапқан», — дейді Шырынбек Оразбаев. Алайда қазір белгілі болғандай, Тынышпаевтың тағдыры үзеңгілестерінен ерек болған екен.

Мұқамеджан Тынышпаев, Нәзір Төрақұлов, Тұрар Рысқұлов, Сұлтанбек Қойжанов

Профессордың куәләндіруінше, Тынышпаев алғаш рет 1928 жылы Кызылордада тұтқындалыпты. Ал 1936 жылы ол Ташкентке Воронежге жер аударылудан кейін оралыпты. Ташкентте инженердің бірінші некесінен туған қызы — Фатима тұратын. Оның үйі Файзулла Ходжаев атындағы көшенің бойында орналасқан болатын. Қазір ол Өзбекстан астанасының орталық көшелерінің бірі — Навои көшесі. Мұхамеджан Тынышпаев Ресейден ауыр сырқатқа шалдыққан күйде оралды, емделуге қаражат керек еді. Ол қызметке тұрғысы келіп, жұмыс іздейді. Ташкентте Тынышпаев сынды маманға сұраныс болған, бірақ оның өткенінен хабардар болған жұмыс берушілер одан ат-тонын алып қашатын.

«Мұхамеджан Тынышпаев ұзақ уақыт жұмыссыз жүрді. Оның мұрағаттағы жазбаларынан инженердің әйтеуір Ташкентегі темір жол басқармасына жұмысқа тұрғанын көруге болады. Бірақ кесімді еңбекақысы мардымсыз болғандықтан, ол отбасын асырауға және емделуге жетпеген», — дейді әңгімесін жалғастырған профессор Оразбаев.

Ал1937 жылғы 17-қарашада Мұхамеджан Тынышпаев қызының үйінде тұтқынға алынған. Бұл Тынышпаевтың өміріндегі үшінші және соңғы тұтқынға алу еді. Өзбекстан ҰҚК мұрағатынан Шырынбек Оразбаев келесі жазбаны тапқан: «Ташкент түрмесінің кезекші дәрігері Попов, дәрігер Косолапенко станционарда емделіп жатқан сотталушы Тынышпаевтың қайтыс болғаны туралы осы актіні толтырды»…

Кеш ақталған азамат

1970 жылы Мұхамеджан Тынышпаев ақталып, оның абырой-атағы қалпына келтірілді. 1993 жылы Мұхамеджан Тынышпаевтың туған жерінің маңындағы Қарғалы ауылында инженерге арналған алғашқы ескерткіш ашылды. Ал 2007 жылы Сарқан қаласында салтанатты түрде Мұхамеджан Тынышпаевтың мұражайы мен даңқты инженерге арналған ескеркіш ашылды.

Қазір Тынышпаевтың ескерткіші инженердің есімімен аталатын Қазақтың көлік және коммуникациялар академиясының алдынан да бой көтерген.

Орысшадан аударған Қайрат Матреков